In the summer of 1945, the world stood at a turning point. Nazi Germany had surrendered in May, and the Second World War in Europe had officially ended. Yet, the ashes of the conflict still smouldered, and critical decisions needed to be made about the reconstruction of Europe, the fate of Germany, and the future balance of power.

Against this backdrop, the leaders of the three victorious Allied powers — the Soviet Union, the United States, and the United Kingdom — gathered in the Berlin suburb of Potsdam.

The Potsdam Conference, held between 17 July and 2 August 1945, brought together Joseph Stalin, Harry S. Truman (who had become U.S. President after Franklin D. Roosevelt’s death in April), and Winston Churchill (who was replaced midway by Clement Attlee, following the Labour Party’s victory in the UK general election). This was the final wartime summit of the so-called Big Three, and it would shape not just postwar Europe, but the global order for decades to come.

Poland — a country that had suffered terribly during the war, with enormous human and material losses — was once again a central issue at the negotiating table. Its borders, government, and sovereignty were all in question.

At the Yalta Conference in February 1945, the Allies had already made provisional agreements about Poland’s future, including the formation of a Provisional Government of National Unity, which would include members from both the Polish government-in-exile in London and the Soviet-backed communist regime in Lublin. But by July, it was increasingly clear that the Soviet Union held the upper hand in Polish affairs.

One of the most consequential outcomes of Potsdam was the confirmation of Poland’s new borders:

• In the west, Poland was granted territories previously part of Germany: Pomerania, the southern part of East Prussia, and the Free City of Danzig (Gdańsk). The new provisional western border was drawn along the Oder and Lusatian Neisse rivers.
• In the east, Poland was forced to cede its pre-war eastern territories — including Wilno (Vilnius) and Lwów (Lviv) — to the Soviet Union. This effectively formalized what had already been seized during the Soviet invasion of Poland in 1939, following the Molotov-Ribbentrop Pact.

These changes were justified publicly as a “westward shift” of Polish territory. However, Poland’s total land area was reduced by around 20%.

Moreover, the regions lost in the east were deeply rooted in Polish history and culture and had been home to millions of ethnic Poles for generations. The Soviets used the western “gains” as propaganda to mask the forcible annexation of these 

Potsdam also sanctioned massive forced population transfers. Between 1945 and 1950, millions of Germans were expelled from the newly Polish-administered territories. The Allies agreed that the transfer of Germans from Poland, Czechoslovakia, and Hungary should be conducted in an “orderly and humane” manner — but in practice, the expulsions were often brutal and chaotic.

By the end of the process, an estimated 3.5 million Germans had been expelled from areas east of the Oder-Neisse line, many suffering severe hardship. At the same time, Poles from the annexed eastern regions (modern-day Ukraine, Belarus, and Lithuania) were themselves relocated westward into the so-called Recovered Territories.

Although much of the actual decision-making about Poland had already been carried out behind the scenes — particularly by Stalin — the Western Allies officially recognised the Soviet-backed Polish government at Potsdam. This sealed the fate of postwar Poland, ensuring it would fall firmly within the Soviet sphere of influence, despite earlier promises of free and fair elections.

The Curzon Line, first proposed in 1919 as a demarcation line during the Polish–Soviet War, was now officially adopted as Poland’s eastern border. Poland’s exile government in London, which had led the country in defiance of both Nazi Germany and the USSR, was effectively sidelined by the Western Allies.

While the fate of Poland was among the most critical and emotional issues discussed, the Potsdam Conference addressed other major topics, including:

• The demilitarisation, denazification, and division of Germany into four occupation zones
• The trial of Nazi war criminals, later carried out in Nuremberg
• The handling of war reparations, primarily to the USSR
• The postwar status of Austria, Japan, and other occupied countries

The tone of the conference was tense. The cooperation of wartime Allies was giving way to suspicion, particularly between the Western leaders and Stalin.

Potsdam marked the beginning of the Cold War, as the unity of the Grand Alliance dissolved into a standoff between East and West.

For Poland, the Potsdam Conference remains a bittersweet historical moment. The country regained its statehood, but at the cost of territorial loss, population upheaval, and sovereignty compromised under Soviet domination. Cities like Gdańsk, Szczecin, and Wrocław became Polish once more — but only after centuries-old eastern cities like Wilno and Lwów were lost.

The decisions made at Potsdam reflected a brutal logic of power politics.

Though the conference aimed to create a more peaceful and stable world, it also laid the foundations for divisions that would endure for decades, particularly for nations like Poland caught between the superpowers.

Text:  Iwona Golinska 

Sources:  Institute of National Remembrance

Pl

Konferencja poczdamska (17 lipca – 2 sierpnia 1945): Ostatnie spotkanie Wielkiej Trójki i nowe granice Polski.

Latem 1945 roku świat stanął w obliczu przełomu. Nazistowskie Niemcy skapitulowały w maju, a II wojna światowa w Europie oficjalnie dobiegła końca. Jednak popioły konfliktu wciąż tliły się, a kluczowe decyzje dotyczące odbudowy Europy, losu Niemiec i przyszłego układu sił musiały zostać podjęte.

W tym kontekście przywódcy trzech zwycięskich mocarstw alianckich – Związku Radzieckiego, Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii – zebrali się w Poczdamie, na przedmieściach Berlina.

Konferencja poczdamska, która odbyła się między 17 lipca a 2 sierpnia 1945 roku, zgromadziła Józefa Stalina, Harry’ego S. Trumana (który został prezydentem USA po śmierci Franklina D. Roosevelta w kwietniu) oraz Winstona Churchilla (którego w połowie drogi zastąpił Clement Attlee, po zwycięstwie Partii Pracy w wyborach parlamentarnych w Wielkiej Brytanii).

Był to ostatni szczyt tzw. Wielkiej Trójki w czasie wojny, który miał ukształtować nie tylko powojenną Europę, ale i globalny porządek na kolejne dekady.

Polska – kraj, który straszliwie ucierpiał podczas wojny, ponosząc ogromne straty ludzkie i materialne – ponownie stała się centralnym punktem negocjacji.

Jej granice, rząd i suwerenność były przedmiotem sporu.

Na konferencji jałtańskiej w lutym 1945 roku alianci zawarli już tymczasowe porozumienia dotyczące przyszłości Polski, w tym utworzenie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, w którego skład weszliby zarówno przedstawiciele polskiego rządu na uchodźstwie w Londynie, jak i wspieranego przez Sowietów komunistycznego reżimu w Lublinie.

Jednak w lipcu stawało się coraz bardziej oczywiste, że Związek Radziecki ma przewagę w sprawach polskich.

Jednym z najważniejszych skutków konferencji poczdamskiej było potwierdzenie nowych granic Polski:

– Na zachodzie Polsce przyznano terytoria należące wcześniej do Niemiec: Pomorze, południową część Prus Wschodnich i Wolne Miasto Gdańsk. Nowa, tymczasowa granica zachodnia została wytyczona wzdłuż Odry i Nysy Łużyckiej.

– Na wschodzie Polska została zmuszona do oddania Związkowi Radzieckiemu przedwojennych terytoriów wschodnich – w tym Wilna i Lwowa.

W ten sposób skutecznie sformalizowano to, co zostało już zagarnięte podczas sowieckiej inwazji na Polskę w 1939 roku, w następstwie paktu Ribbentrop-Mołotow.

Zmiany te publicznie uzasadniano jako „przesunięcie na zachód” terytorium Polski. Jednak całkowita powierzchnia Polski zmniejszyła się o około 20%. Co więcej, utracone regiony na wschodzie były głęboko zakorzenione w polskiej historii i kulturze i od pokoleń były domem dla milionów etnicznych Polaków. Sowieci wykorzystali zachodnie „zdobycze” jako propagandę, aby ukryć przymusową aneksję tych ziem.

Poczdam zatwierdził również masowe przymusowe przesiedlenia ludności.

W latach 1945–1950 miliony Niemców zostało wysiedlonych z terenów nowo administrowanych przez Polskę.

Alianci uzgodnili, że przesiedlenia Niemców z Polski, Czechosłowacji i Węgier powinny odbywać się w sposób „uporządkowany i humanitarny” – jednak w praktyce wysiedlenia te były często brutalne i chaotyczne.

Do końca tego procesu około 3,5 miliona Niemców zostało wysiedlonych z terenów na wschód od linii Odry i Nysy Łużyckiej, wielu z nich cierpiało z powodu dotkliwych niedostatków.

Jednocześnie Polacy z anektowanych ziem wschodnich (obecnie Ukraina, Białoruś i Litwa) zostali przesiedleni na zachód, na tzw. Ziemie Odzyskane.

Chociaż wiele faktycznych decyzji dotyczących Polski zostało już podjętych za kulisami – w szczególności przez Stalina – zachodni alianci oficjalnie uznali wspierany przez Sowietów rząd polski w Poczdamie.

To przypieczętowało tragiczny los powojennej Polski, zapewniając jej trwałe miejsce w sowieckiej strefie wpływów, pomimo wcześniejszych obietnic wolnych i uczciwych wyborów.

Linia Curzona, zaproponowana po raz pierwszy w 1919 roku jako linia demarkacyjna podczas wojny polsko-bolszewickiej, została oficjalnie uznana za wschodnią granicę Polski.

Rząd emigracyjny Polski w Londynie, który przewodził krajowi wbrew nazistowskim Niemcom i ZSRR, został skutecznie zepchnięty na boczny tor przez zachodnich aliantów.

Chociaż los Polski był jednym z najbardziej krytycznych i emocjonalnych tematów, konferencja poczdamska poruszyła również inne ważne tematy, w tym:-

– Demilitaryzację, denazyfikację i podział Niemiec na cztery strefy okupacyjne

– Proces nazistowskich zbrodniarzy wojennych, który odbył się później w Norymberdze

– Sposób rozpatrywania reparacji wojennych, głównie dla ZSRR

– Powojenny status Austrii, Japonii i innych krajów okupowanych

Ton konferencji był napięty. Współpraca aliantów w czasie wojny ustępowała miejsca podejrzliwości, szczególnie między zachodnimi przywódcami a Stalinem. Poczdam zapoczątkował zimną wojnę, a jedność Wielkiego Przymierza rozpadła się w impas między Wschodem a Zachodem.

Dla Polski konferencja poczdamska pozostaje słodko-gorzkim momentem historycznym.

Kraj odzyskał państwowość, ale za cenę utraty terytoriów, niepokojów demograficznych i suwerenności naruszonej pod dominacją sowiecką. Miasta takie jak Gdańsk, Szczecin i Wrocław ponownie stały się polskie – ale dopiero po utracie wielowiekowych miast wschodnich, takich jak Wilno i Lwów.

Decyzje podjęte w Poczdamie odzwierciedlały brutalną logikę polityki siły.

Choć konferencja miała na celu stworzenie bardziej pokojowego i stabilnego świata, położyła również podwaliny pod podziały, które miały trwać przez dziesięciolecia, szczególnie w krajach takich jak Polska, uwięzionych między supermocarstwami.

Text:  Iwona Golinska 

Żródło:  Instytut Pamięci Narodowej